Spelen met schaduwen

Schimmenspel op de basisschool.

Door: Hans Teunissen
Artikel verschenen in Jeugd School en Wereld, jaargang 75, april 1991

Iedereen heeft 's avonds zijn schaduw onder de straatlantaarns wel eens bekeken: Hij doemt plotseling groots naast je op, krimpt dan tot bijna niets, waarna hij weer groeit tot een enorme lange reus. Deze schaduw is van jezelf; je kunt hem aanraken, je kunt er naar zwaaien, hij verandert voortdurend, je bent het eigenlijk zelf en toch ook weer niet.

In dit artikel gaat het over dit mysterieuze schimmenspel. We lezen welke vormen het schimmenspel kent en welke waarde en mogelijkheden het voor kinderen heeft. Het artikel geeft ook een aantal praktische aanwijzingen voor de techniek en de opzet van lessen.

Theater en magie.
Schimmenspel is het spelen met schaduwen. Door dit spelen met schaduwen zijn vele stemmingen op te roepen. Het biedt allerlei mogelijkheden; met al zijn beperkingen kun je met het schimmenspel dingen laten gebeuren die vrijwel onmogelijk in andere theatervormen getoond kunnen worden. Een schim kan van heel klein, zeer groot worden. En bij bijvoorbeeld een geboorte of operatie kun je in schaduwbeelden de illusie wekken dat het allemaal echt gebeurt; een schaduw verbergt zich achter een andere schaduw en kan dan plotseling tevoorschijn kan komen.

"Als een schim door de nacht" is een uitdrukking die vaak wordt gebruikt. Deze uitdrukking weerspiegelt het geheimzinnige aspect van het schimmenspel. De figuur in kwestie geeft zichzelf niet helemaal bloot; slechts zijn schim geeft een indicatie van zijn uiterlijk en karakter. De nacht staat symbool voor een veelheid van duistere gegevens: het is de tijd dat er angstaanjagende dingen kunnen gebeuren.

Zodra het licht in de zaal uitgaat, zodra het donker wordt en de nacht wordt geïmiteerd, zodra er schimmen verschijnen is er een sfeer van spanning opgeroepen. Het geeft het schimmenspel een magisch en geheimzinnig karakter.

De beperking tot het twee dimensionale vlak, de soberheid en de beperkingen aan beweging die het schimmenspel met poppen kent, laten veel aan de eigen verbeelding over. Doordat niet alles precies kan worden uitgewerkt, zal de kijker dit in zijn verbeelding moeten en willen doen. Hij kan het spel dus voor zichzelf aanvullen met zijn eigen ervaringen en vanuit zijn eigen belevingswereld. Ook dit geeft het schimmenspel zijn magische karakter, sterker nog dan bij andere vormen van poppenspel.

Kinderen kijken graag naar schimmenspel. Het is leuk om ze op een voorstelling te trakteren. Nog leuker is het om kinderen zelf een schimmenspel te laten maken. In dit artikel zal ik er verder op ingaan hoe je met kinderen een schimmenspel kunt opzetten.

Waarom schimmenspel?
Wanneer ik een schimmenspel voor kinderen speelde of ze zelf een schimmenspel liet maken, kwamen er altijd weer leuke en verrassende reacties. Het theater heeft vanuit zichzelf een enorme aantrekkingskracht op kinderen; het is op zichzelf al gezellig.

De kinderen zien in schimmenspel een mogelijkheid om een verhaal te vertellen dat ze niet aan de leerkracht of klasgenoten kwijt kunnen. Zo vertelde een jongen die (zoals ik van zijn leerkracht hoorde) regelmatig angstdromen had, een verhaal over enge spinnen en draken. Een andere jongen die nogal gezet was en zich daardoor niet goed kon bewegen, vertelde het verhaal van "Superridder".

Ook faalangst bij kinderen heb ik in zeer korte tijd zien verdwijnen. Veel kinderen hebben de angst om "af te gaan". Bij het schimmenspel zijn ze zelf echter niet zichtbaar. Alleen de poppen spelen. Als ze het willen kunnen ze afstand nemen van het optreden, maar ook kunnen ze gemakkelijk laten zien dat ze wel tot iets in staan zijn. In het speciaalonderwijs heb ik een meisje gezien dat eerst heel schuchter alleen met de poppen wilde spelen. Later wilde ze het verhaal ook wel voorlezen, om vervolgens alle spelen van de kinderen ook nog te gaan presenteren. Ze verplaatste zich dus van een beschermde naar een kwetsbare opstelling.

Het schimmenspel leent zich uitstekend om in groepjes te laten uitwerken. Er moet perfect worden samengewerkt. Toch zijn alle taken even belangrijk: één leest het verhaal voor, anderen zorgen voor een sfeervolle omlijsting met muziek en er is een groepje dat de poppen bespeelt. Tijdens optredens moet er gemproviseerd worden; niet alle reacties vallen te voorspellen. Hier komt het aan op een goede samenwerking.

In de literatuur over poppenspel vond ik nog dat er door middel van poppenspel kennis kan worden overgedragen. Bijvoorbeeld: in de poppenkast vertellen hoe je een werkwoord moet spellen. Ik vind dat dit geen primaire doelstelling mag zijn. Natuurlijk ben je wel bezig met kunstzinnige vorming. Bepaalde technieken uit de muziek, handvaardigheid, tekenen of voor het schrijven van een verhaal zullen moeten worden aangeleerd. Maar deze moeten altijd in dienst van de beleving blijven staan.

Verschillende vormen.
Voor het schimmenspel is niet veel nodig. Een lichtbron, zoals een lamp of een kaars, en een doorzichtig scherm of doek. Alles wat nu tussen de lichtbron en het scherm komt werpt een schaduw op het scherm. Aan de andere kant van dit scherm bevinden zich de toeschouwers die naar de schaduwen kijken. De schaduwen kunnen op vele manieren gevormd en vervormd worden, zodat het schimmenspel begint te leven. Het schimmenspel bestaat niet alleen uit het schaduwspel met poppen. De verschillende vormen zijn:
- Handschaduwbeelden: De schaduwen worden gemaakt met de handen en onderarm op de muur of op een scherm.
- Spaans-schimmenspel: Deze vorm wordt ook wel "Levend-" of "Menselijk-" schimmenspel genoemd. Er wordt geacteerd door de mensen, meestal in volle persoon, achter het scherm. De toeschouwers kijken naar de schaduwbeelden.
- Spelen met poppen. Dit is de eigenlijke vorm die men, algemeen beschouwd, onder de term "schimmenspel" plaatst. Er wordt met poppen gespeeld van variërende grootte; van zeer klein tot mensgrootte, afhankelijk van de grootte van het theater waarin gespeeld wordt. Een lamp (elektrisch, olie of gas) of een kaars is de lichtbron. De pop, al dan niet met beweging en/of kleur, zorgt voor de schaduw op het scherm.
- Schimmenfilm: Deze vorm heeft het zelfde idee als een tekenfilm. Er worden foto's gemaakt van schimmentaferelen die steeds iets van elkaar verschillen. Door zeer snel de verschillende foto's met schaduwbeelden achter elkaar te vertonen ontstaat een vloeiende beweging. Deze vorm is te complex om met kinderen te beoefenen.

De techniek.
Het schimmenspel is een complex geheel, waarin drie elementen het belangrijkste zijn: Het maken en bedenken van silhouetten, de verhalen en de begeleidende muziek. De kinderen moeten leren hoe ze deze elementen kunnen gebruiken in een schimmenspel. Het is niet mogelijk om hiervan alle technieken op te sommen; de vindingrijkheid is de grootste techniek!

Silhouetten; poppen.
In de eerst plaats moet het silhouet vastgelegd worden door middel van een tekening of schildering op het zwarte fotokarton. Dit kan door te improviseren met inkt, een bestaande tekening zwart-wit over te tekenen, een schaduw uit te tekenen of het silhouet zelf te ontwerpen. Vervolgens moet overwogen worden of de pop verrijkt kan worden met kleuren en/of beweging.

De kleur in de pop ontstaat doordat er licht valt door gekleurd papier, op het scherm. Voor dit gekleurde papier komen eenvoudig alle transparante soorten in aanmerking. De kleuren worden in de pop meestal nog omringd door een zwarte rand. Het contrast tussen zwart en wit wordt aangevuld door het contrast met de diverse kleuren.

Een beweging ontstaat (naast het feit dat de pop eenvoudig kan worden voortbewogen over het scherm) doordat de afzonderlijke delen van de pop ten opzichte van elkaar bewegen. Het bewegende deel moet dan een extra stukje bevatten, waarmee het aan de rest van de pop kan worden vastgemaakt. De verbinding wordt gemaakt d.m.v. een splitpen of een platgedrukt spiraaltje. Bij het spiraaltje wordt het ijzerdraad (0,5 mm) door de beide onderdelen gestoken en platgedrukt. Vervolgens druk je je duim erop en met de andere hand wordt het draadje een aantal malen onder de duim rond gedraaid. Als laatste moet aan het bewegende deel een leidstaafje (ijzerdraad of karton) gemaakt worden. Als de pop meer bewegende delen heeft, kunnen deze met elkaar verbonden worden d.m.v. koppelingen; de beweging wordt dan door slechts één leidstaafje uitgevoerd.

Silhouetten; lichaamsschaduwen.
A Handschaduwen.
Het maken van deze beelden gebeurd door de handen en onderarmen zo te manipuleren, dat er een schaduwbeeld ontstaat. Dat schaduwbeeld kan van alles uitbeelden; van dieren tot de meest vreemde mensen. Het spelen met handschaduwbeelden kan verrijkt worden door combinaties met delen van poppen en andere attributen te maken. Een gezicht kan bijvoorbeeld met de hand gemaakt worden, de hoed en de sigaar kunnen worden gemaakt door een stukje karton. Bij de opvoering van deze handschaduwbeelden zijn er twee mogelijkheden: Met spel (met beweging) of zonder spel. Zonder spel, de meest beoefende vorm, ligt de nadruk alleen op de vorm van de schaduw. Met spel wordt het echter interessanter, maar evenredig ook moeilijker. Handschaduwen met spel lenen zich goed voor het uitbeelden van zeer korte sketches: Een grote spin die een vogel opeet of een hond die achter een zwaan aan rent.

B Spaans-schimmenspel.
Bij het Spaans-schimmenspel wordt er geacteerd door mensen, meestal in volle persoon, achter het scherm. De toeschouwers kijken naar de schaduwbeelden. Er zijn verschillende "trucs" en technieken die in deze vorm van schimmenspel het duidelijkst naar voren komen. De trucs zijn gebaseerd op de ruimte tussen scherm en lamp en het feit dat een schaduw groter wordt doordat je naar de lamp toe loopt. De vorm van de schaduw en de wijze waarop deze voortbeweegt zijn belangrijk. Er moet gelet worden op:
- Kijken naar de schaduw. Je vormt de schaduw met je eigen lichaam, waardoor de aandacht automatisch gericht wordt op het eigen lichaam. Maar je moet juist proberen te letten op wat die schaduwbeelden doen. De speler moet uit ervaring weten welke manipulaties hij met zijn lichaam moet maken om een bepaald resultaat te krijgen.
- En-profiel of en-face? Welke karakteristieken wil ik wel of niet uitbeelden?
- Het tempo van de beweging. Doordat het schimmenspel twee dimensionaal is en doordat bij het schimmenspel alle aandacht van de toeschouwer gericht is op het schaduwbeeld, lijkt het alsof de schaduw zich sneller en feller voortbeweegt.
- Zwellen; Door naar de lamp te lopen wordt de schaduw op het doek steeds groter. Deze techniek is ook in combinatie met de volgende te gebruiken, de ene schaduw overlapt de andere doordat hij groter is. Zo kan iemand van bijna twee meter verdwijnen in een kind van anderhalve meter of kun je dwars door elkaar heen lopen.
- Overlappen; de schaduw op het scherm is makkelijk te vervormen door bijvoorbeeld attributen te gebruiken; op het moment dat je een hoed op je hoofd zet verandert de schaduw. Van achter een schaduw kunnen andere dingen te voorschijn komen. 

De praktijk.
De ervaring die ik met schimmenspel in het basis- en speciaal onderwijs heb opgedaan, leert mij dat alle vormen (behalve "de schimmenfilm") en technieken die ik beschreven heb met kinderen kunnen worden gedaan. Van de volgende opzet maakte ik veel gebruik: Een voorbeeld van de leerkracht; de kinderen schrijven een verhaal; de poppen worden gemaakt; er wordt geoefend/componeren van begeleidende muziek; optreden en nabespreking.

Het voorbeeld van de leerkracht is nodig om de kinderen een idee te geven van het hele gebeuren. Hierbij moet er wel op gelet worden dat het voorbeeld niet te goed is, dit zou de kinderen eerder ontmoedigen dan aanmoedigen. Belangrijk is dat de juiste (intieme) sfeer wordt opgeroepen. De ruimte moet zo goed mogelijk worden verduisterd en de ruimte moet ook niet te groot zijn. (bijvoorbeeld een afgeschermd deel van een aula, een gang of een grote koffiekamer). Het voorbeeld met schimpoppen kan gegeven worden in de poppenkast van de school. In deze kast wordt een doek gespannen, met een lamp erachter. Als lamp is een halogeen het mooist (de schaduw vervaagt niet), maar ook een gewone spot van 40 of 60 W is te gebruiken. Natuurlijk kan op andere manieren ook een schimmenkast geïmproviseerd worden; bijvoorbeeld met behulp van kartonnen dozen of tafels. Zelf gebruik ik een speciale kast waarin verschillende voorzieningen zijn aangebracht (speciale stelling voor de lamp, klemmen waar eenvoudig een decorstuk in kan worden geplaatst, een scherm van kunstglas, e.d.). Het Spaans-schimmenspel en het handschaduwenspel moeten in een grotere ruimte gespeeld worden. Hiervoor zijn lampen van 60 W nodig. Handschaduwen kunnen op alle muren gemaakt worden, het schimmenspel Spaans-schimmenspel vereist een groot doek (gemaakt van lakens) van minimaal 2,5 meter hoog en 2 meter breed.

Daarna wordt het verhaal geschreven. Hierbij moet in de gaten worden gehouden dat er niet te veel scenewisselingen, beschrijvingen en verhaalfiguren zijn. Deze zijn vaak moeilijk realiseerbaar en maken het spel onoverzichtelijk. Natuurlijk kunnen ook bestaande verhalen of gedichten gebruikt worden. Het motiveert de kinderen echter veel meer als de verhalen zelf geschreven zijn. Het is ook heel goed mogelijk om het verhaal te laten ontstaan uit de poppen. Bij de kleuters heb ik eens poppen laten schilderen. Één van hen maakte "de lucht". Vervolgens ging hij helemaal op in een spel met een duikboot van een groepsgenoot.

Het maken van de poppen is een ingewikkelde klus. Het valt de kinderen vaak tegen dat ze maar weinig mogelijkheden tot beweging en kleurgebruik hebben. Het is daarom belangrijk ze voortdurend te motiveren door de poppen aan elkaar te laten zien (zo mogelijk in de schimmenkast, maar ook kunnen ze de poppen tegen het licht houden of op een contrasterende achtergrond leggen). Het moeilijkste is om de kinderen duidelijk te maken dat het om de karakteristieken gaat. Ze zijn vaak geneigd veel te precies te werken en tekenen of knippen dan dingen die nooit goed zijn uit te werken. Het is belangrijk om de kinderen de werking van silhouetten te laten zien door middel van het Spaans-schimmenspel. De grootte van de poppen is bijna altijd een probleem. Meestal maken ze die te klein. Ik geef hier altijd duidelijk aan hoe groot een mens of dier moet zijn en laat met behulp van het scherm zien dat een te kleine pop niet zichtbaar is. Het benodigde is: Zwart fotokarton, potloden, scharen, knip- en buigtangen, plakband, prikpennen, dun ijzerdraad (± 0,5 mm) of splitpennen (maat 0 tot 2) voor verbindingen (het dunne ijzerdraad kan als leidstaafje fungeren als hij dubbel wordt opgerold), stevig ijzerdraad (± 1 mm), satéstokjes of melkrietjes voor handvatten en gekleurd cellofaanpapier.

Tijdens het oefenen laat ik altijd meteen de mogelijkheid voor de muzikale begeleiding onderzoeken, één of twee kinderen krijgen daar de opdracht voor. Ze kunnen de muziek in de tekst aangeven. Een ander kind laat ik zorgen voor de voordracht van het verhaal en de communicatie tussen spelers, verhaal en muzikanten. Het oefenen kan gebeuren aan de tafelrand. De kinderen gaan op de knieën zitten en oefenen voornamelijk in het opkomen, afgaan en de timing. Wellicht moet het verhaal nog bijgesteld worden. Vervolgens krijgen ze groep voor groep de mogelijkheid om achter de schimmenkast te oefenen. Dit kan in de klas (de anderen helpen door het geven van aanwijzingen) maar ook groep voor groep buiten de klas.

Ik laat de kinderen altijd toewerken naar een optreden. In elk geval voor de eigen groep, maar als het enigszins mogelijk is ook voor andere groepen. Dat is tenslotte wat het schimmenspel moet zijn: Theater! De beperkingen die de kinderen bij het maken van het spel hebben ervaren worden in één keer teniet gedaan doordat ze zien dat de toeschouwers deze beperkingen met hun eigen fantasie aanvullen. Wanneer je er het meeste plezier aan beleeft, als speler of als toeschouwer, is mij nooit duidelijk geworden. Wat ik wel zeker weet is dat u het de kinderen niet mag onthouden!